رازهای یک مصاحبه علمی موفق؛ جلسات مصاحبه علمی نباید سفارش پذیر باشند

*مریم السلیمی: این استاد ارجمند سال هاست که علاوه بر تدریس، در جلسات مصاحبه با دانشجویان دکتری و اعضای هیأت علمی دانشگاه در حوزه های انتصاب و ارتقاء حضوری فعال و تعیین کننده داشته و دارای تجربه فراوانی از مصاحبه های علمی و پژوهشی با او

با این استاد ارجمند که این روزها مشغول نگارش کتابی با عنوان «نقش و جایگاه گفت و گو در ارتباطات انسانی با محوریت مصاحبه های علمی» است و تاکنون به 217 مورد رسیده است، گفت و گو کردیم. ماحصل این گفتگو را در ادامه می خوانید.

حفظ اصالت مصاحبه یکی از مهم ترین الزامات جلسات مصاحبه است

استاد، با توجه به تجربیات ارزنده شما در زمینه انجام مصاحبه با اعضای هیئت علمی دانشگاه یا دانشجویان دکتری و غیره، به نظر شما الزامات و ممنوعیت های این گونه مصاحبه ها چیست؟

یکی از مهمترین نکات در خصوص انجام مصاحبه، حفظ اعتبار مصاحبه و مدیریت عوامل مؤثر بر آن است. جلسه ای که اعتبار آن به هر دلیلی حفظ نشود، از نظر علمی بی ارزش بوده و از دستیابی به نتایج مطلوب از حقوق مصاحبه شوندگان جلوگیری می کند.

همچنین برنامه ریزی صحیح مصاحبه و فرآیندهای آن و انتخاب افراد قابل اعتماد، مرتبط، مناسب و مناسب برای جلسه مصاحبه ضروری است. انتخاب افراد مناسب احساس اعتماد، شایستگی، پذیرش و اطمینان را در مصاحبه کننده ایجاد می کند. در غیر این صورت تصویر این احساس در فرد مصاحبه شونده شکل می گیرد. سطح و استاندارد جلسه نباید به گونه ای باشد که مصاحبه شونده در آن جلسه و سطح احساس حقارت کند.

یکی دیگر از الزامات، فراهم آوردن فضای مناسب و آبرومند برای مصاحبه (امکانات و …) است. جلسه باید به ترتیب لازم و شروع و پایان آن بر اساس برنامه باشد. زمان بندی دقیق مصاحبه ها و توزیع مناسب زمان بین مصاحبه کنندگان از دیگر موارد ضروری است. یک استاد نباید 10 دقیقه وقت داشته باشد که سوالش را بپرسد و دیگری مثلا 2 دقیقه.

حرف اول و آخر را باید طبق استانداردهای علمی و علمی باشد و جلسات مصاحبه علمی اختصاص داده نشود

شایستگی ها و توانایی های مصاحبه شوندگان باید بر هر چیز دیگری اولویت داده شود. جلسات علمی هرگز نباید ساختاری داشته باشند و علم و استانداردهای علمی حرف اول و آخر را بزنند.

مطمئناً قبل از شروع مصاحبه باید مدل ها، چارچوب ها، معیارها و شاخص هایی برای ارزیابی مصاحبه شوندگان تهیه شود و جلسه باید بر همین اساس پیش برود تا ارزیابی ها به درستی انجام شود.

ارزیابی ها باید در حین و در پایان هر مصاحبه انجام شود و باید احتیاط کرد که به حافظه فردی تکیه نکنید زیرا ارزیابی مرتبط برای هر مصاحبه شونده لازم است.

تا جایی که ممکن است فرد مصاحبه شونده تا زمانی که فضایی آرام برای مهمان فراهم نشده و این احساس با لبخند، سلام و یا غیره به او منتقل نشود، نباید هزینه اضطراب را بپردازد. به یاد داشته باشیم که برای هر فردی که روی صندلی مصاحبه می نشیند، آن روز یک روز سرنوشت ساز است. درک شرایط فردی که با او مصاحبه می کنید مستلزم این است که جلسه با لبخند شروع شود و با امید به پایان برسد. در طول مصاحبه نیز لازم است احساس ارزشمندی در مصاحبه شونده ایجاد و تقویت شود.

سوالات باید به طور مناسب، متناسب و هدفمند طراحی و پرسیده شوند

در مورد سوال، نوع و روش آن چه توصیه ای دارید؟

به نظر من باید سوالات مناسب و متناسب با هدف مصاحبه و سطح و فضای جلسه مطرح شود. از پرسیدن سوالات کلی، پیش پا افتاده و عجیب خودداری کنید. مصاحبه‌کنندگانی که مطالعات عمیق و خاص در زمینه‌های تخصصی دارند، نباید انتظار داشته باشند که یک دانشجو یا استاد دانشگاه به همان اندازه در آن زمینه آگاه باشد. مثلاً فردی در حوزه ادبی که زندگی یک شاعر یا نویسنده را عمیقاً مطالعه کرده است، مثلاً نباید از دریچه ارتباطی از دانشجو انتظار بیشتری داشته باشد.، او می تواند زندگی آن شاعر را تحلیل کند یا به کوچکترین پرسش هایی درباره او پاسخ دهد.

من معمولاً روی خود مصاحبه شونده و فعالیت های علمی و پژوهشی او تمرکز می کنم. مثلاً از او بپرسید که چرا پیام خود را اینگونه مطرح کردید نه به شکل دیگری و…

این سؤال یک سؤال مرتبط است، اما سؤال قبلی سؤالی خارج از محدوده مصاحبه شونده است.

نحوه طرح سؤالات نیز مهم است، به طوری که سؤالات باید با لحن و ادب و در چارچوب و وزن فضای علمی مطرح شود.

سوال دیگری که ممکن است در جلسه ای برای استخدام یا ارتقای یک عضو هیئت علمی یا استاد دانشگاه بپرسم این است که آن فرد در کجای محیط های آموزشی قرار دارد و چگونه آن را تجربه می کند. از او این موارد را می پرسم: نحوه ایجاد انگیزه، نحوه برخورد با دانش آموزی که نظرات متفاوتی دارد، نحوه جلب توجه و برانگیختن انگیزه و تفکر در دانش آموز و همچنین تشویق به مشارکت، برخورد با دانش آموزان منفی و خواب آلود و …. در همان کلاس بدون تخریب شخصیت و حفظ کرامت دانش آموز، نوع دانش ارائه شده در کلاس: معمولی و در دسترس، نظریه و ایده، دانش و شخصیت و …، نحوه ایجاد و ترویج تفکر انتقادی، نحوه ارزیابی دانش آموزان. (حضور و غیاب، مشارکت و…)، علاقه به روش ها، ابزار و فنون تدریس، علاقه به روش های تولید علمی، علاقه به کار و زندگی نامه علمی و پایه گذاری تولید علمی مانند کتاب، مقاله و… معلم بودن، میزان عشق و علاقه به این کار، میزان تسلط و اشراف به این کار، و میزان کار متمرکز در زمینه تدریس، با علاقه به پویایی همزمان با تحولات و منابع مدرن استفاده می شود. ..

علاوه بر این موارد، سعی می کنم در طول مصاحبه به نکات زیر نیز توجه کنم: زبان بدن مصاحبه شونده، پوشش و ظاهر، لحن، شفافیت، شیوایی و …..

کتاب «بیماری های گفتگو» در آستانه انتشار است

چه منبعی را به کسی که می خواهد نکات بیشتری در مورد جلسات مصاحبه از سطح شخصی گرفته تا حرفه ای و دانشگاهی بیاموزد توصیه می کنید؟

دارم با همکاری شما کتابی می نویسم به نام نقش و جایگاه گفت و گو در ارتباطات انسانی با محوریت مصاحبه های علمی تاکنون 217 بیماری در این رابطه شمارش شده است و این تحقیقات همچنان ادامه دارد. در این کتاب نکات زیادی از زوایای مختلف بررسی شده است، از بحث در مورد زمان، موقعیت، شرایط در مصاحبه یا عوامل مزاحم و… مطمئنم این کتاب می تواند برای هرکسی در هر موقعیت و فعالیتی مفید باشد. پیش بینی می شود این کتاب به زودی تکمیل و منتشر شود.

از جنابعالی خواهشمندم در مورد شرایط مصاحبه علمی و پژوهشی بفرمایید.

یکی از الزامات مصاحبه علمی این است که مصاحبه هدفمند باشد و تمام مراحل و فرآیندهای آن در خدمت هدف و ملاحظات آن باشد. به طوری که کل فرآیند مصاحبه با روحیه علمی اداره می شود. به این ترتیب برنامه ریزی و زمان بندی مناسب در حین مصاحبه، ایجاد اعتماد به نفس، انگیزه (مادی و معنوی)، تلاش برای ایجاد فضای مناسب برای مصاحبه (وضعیت و شرایط) و ایجاد محیطی راحت و دوستانه برای مصاحبه انجام می شود. ضروری است.

به نظر من، در زمان مصاحبه، فرد نباید در موقعیت قرضی باشد، بلکه باید در موقعیت ساختاری/هویت خود باشد.

سایر الزامات مصاحبه علمی شامل بهبود اجتماعی، توجه به ملاحظات فرهنگی، قومیتی، نژادی، جنسیتی و غیره است که بر مصاحبه تأثیر می گذارد، توجه به نوع پوشش مصاحبه کننده و فرد مصاحبه شونده (موثر در نتیجه) و باید روان، سازگار و بومی باشد. سؤالات مصاحبه ایجاد کنید و سعی کنید از قضاوت افراد بر اساس ظاهرشان خودداری کنید و در مصاحبه از اغراق، مشکوک بودن و… خودداری کنید.

به پژوهشگران محترم خانم و آقا توصیه جدی دارم که حتی الامکان مصاحبه را خودشان انجام دهند یا نظارت دقیقی بر آن داشته باشند زیرا عدم دقت در این قسمت می تواند تاثیر منفی بر نتیجه داشته باشد.

باید به خاطر داشت که مصاحبه، علیرغم ظاهر ساده، کار بسیار دشواری است و باید آمادگی کافی برای این مشکل را داشته باشید. باید مراقب باشیم که در مصاحبه از تعصب، عشق و نفرت، ذهنیت و غیره پرهیز کنیم.

شرط دیگر این است که برای هر ارزیابی، تحلیلی از ترکیب رفتارها، زبان بدن، کلمات و غیره داشته باشید. توصیه جدی این است که در فرد مصاحبه کننده اضطراب و ترس ایجاد نکنید و او را آرام کنید تا فضای جلسه با دروغ و اضطراب آمیخته نشود زیرا در چنین فضایی هرگز نتیجه مطلوب حاصل نمی شود. .

نتایج استراتژی مصاحبه باید صحیح و سازنده باشد و نتایج تحقیق نباید ترسناک یا در جهت خلاف انسانیت و اخلاق باشد.

اگر بین زبان بدن و زبان کلامی مغایرتی وجود دارد، مصاحبه را ادامه دهید

استاد در بحث زبان بدن، اگر صحبت کننده بین زبان بدن و زبان کلامی طرف مقابل با هم برخورد کرد، چه پیشنهادی دارید؟

توجه به زبان بدن مصاحبه شونده (روایتی روان و واضح) در مصاحبه بسیار مهم است. اگر بین زبان بدن و زبان گفتار مغایرتی وجود داشته باشد، محقق باید مصاحبه را ادامه دهد تا به تدریج حقیقت آشکار شود.

باید سعی شود زبان بدن، نمادها و … را در رابطه با مصاحبه شونده تحلیل کرد و به مصاحبه شونده در برداشتن نقاب و ایجاد خودگشایی در این مسیر کمک کرد که راه حلی برای همدلی با مصاحبه شونده در طول زمان است. مصاحبه

***

استاد عزیزم از زمانی که برای این مصاحبه صرف کردید سپاسگزارم و کتاب جدید شما قطعا می تواند راهنمای انجام مصاحبه در سطوح و زمینه های مختلف به ویژه حوزه های علمی باشد.

*دکتر مریم السلیمی دکتر در علوم ارتباطات اجتماعی، روزنامه نگار و محقق است

5757