چهار مقطع «زندگیِ سیاسی» ظریف در ۱۱ سال گذشته /دیپلماتی که نتوانستند حذفش کنند

محمد حسن نجمی: از سال 1392 تا 1403; شاید این 11 سال از سخت ترین دوران زندگی سیاسی محمدجواد ظریف بود. دورانی که با سختی وزارت امور خارجه و مهمترین وظیفه آن یعنی مذاکرات پرونده هسته ای ایران آغاز شد و اکنون در اواسط سال 1403 با معاونت راهبردی ظریف ادامه دارد.

4 دوره سیاسی در زندگی دیپلمات

با نگاهی به بیش از یک دهه فعالیت سیاسی ظریف، این دوره را می توان به 4 بخش تقسیم کرد.

اولین و طولانی ترین بخش، از شهریور 1392 که به اتفاق آرا از شورای نهم اصولگرا و نسبتاً رادیکال به عنوان وزیر امور خارجه ایران رای اعتماد گرفت تا اردیبهشت 1400 که فایل صوتی مصاحبه محرمانه منتشر شد.

فاز دوم این به عصر سکوت پنهان مرتبط است. از زمان انتشار فایل صوتی او که در اواخر دوران وزارتش بود تا خرداد 1403 ه.ق. سه سال سکوت

سطح سوم که ممکن است نوعی احیای ظریف باشد، از خرداد تا 15 تیر 1403، بسیاری از مردم نقش او را در این چهل و پنج روز نقش یک سیاستمدار رئیس جمهور می نامند.

و بخش چهار البته مرحله بعد از انتخابات حساس است، چرا که او با ایفای نقش سرپرست تیم مشاوران مسعود پزشکیان برای کاندیداهای وزارتی، صدای مخالفان قدیمی خود را دوباره بلند کرده و اکنون پس از تصمیم پزشکیان برای انتصاب او به عنوان معاون راهبردی رئیس جمهور، اقدامات ریز و درشتی علیه او در حال برنامه ریزی است. درست مانند آنچه در برنامه جامع اقدام مشترک رخ داد.

مرحله اول؛ وزارت تا اردیبهشت 1400

ظریف مرحله اول یعنی از زمان وزارت تا اردیبهشت 1400 دوره آرامی نبود. برای ظریف، این دوره پر از چالش ها و طوفان های قدرتمندی بود که از درون و بیرون او را درنوردید. در آن دوره مذاکرات هسته ای در نیویورک در حاشیه نشست های مجمع عمومی سازمان ملل آغاز شد. این از دیدار جان کری وزیر امور خارجه آمریکا در چارچوب اجلاس سران 1+5 و وزرای خارجه ایران بیان شد. آغاز با واکنش های تند در تهران مواجه شد و منشأ حملات تند وزیر امور خارجه شد.

پس از آن توافق موقت ژنو شکل گرفت و حجم گلوله باران های تندروها به ظریف افزایش یافت. از آن زمان به موازات پیشرفت مذاکرات هسته ای، حملات به تیم مذاکره کننده ایرانی به ریاست ظریف بیشتر شده است. آنها به هر طریقی سعی کردند بر وزیر امور خارجه غلبه کنند و او را در همان مختصات نگه دارند. حتی تعارف رهبری هم برای گروه تندرو هیچ تاثیری نداشت و آنها کار خودشان را کردند.

دستیابی به توافق در جولای 2014 نقطه جوش حملات علیه ظریف در این مقطع بود. حریفان سرسخت که هیچ فرصتی را برای ضربه زدن به او از دست ندادند، موقعیت عالی پیدا کردند. بسیار عالی چون به سخنان و اظهارات طرف های مذاکره کننده با ایران در گروه 1+5 استناد کردند. اینها سخنانی است که به ویژه در کشورهای غربی و به ویژه در آمریکا برای آرام کردن مخالفان توافق تکرار شد. تندروها سخنرانی جان کری را مبنای حمله به ظریف قرار دادند و روزی سخنرانی باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا. این حرکت حتی سال‌ها بعد نیز در میان تندروها ادامه دارد و به جایی رسیده است که خاطرات مذاکره‌کننده آمریکایی وندی شرمن را ترجمه کرده و جملات نادرستی برای بازجویی از مذاکره‌کنندگان ایرانی اضافه کرده‌اند. جالب اینجاست که فردی که این جعل را مرتکب شده بود، بعداً کرسی مهمی در دولت سیزدهم اشغال کرد که آن هم به سیاست خارجی مربوط می شد.

در دوره حصول توافق در تیرماه و تا زمان اجرای آن در ژانویه 2014، تحرکات و اقدامات شدیدی برای حمله به برجام صورت گرفت. برخی از این اقدامات را حسن روحانی و اسحاق جهانگیری در مناظره های انتخاباتی 1395 بیان کردند. این اقدامات به قدری سنگین و مؤثر بود که حسن روحانی چند ماه پیش در سخنرانی خود گفت: «مخالفان پنج اقدام برای برهم زدن برجام انجام دادند که آخرین آن حمله به سفارت عربستان در تهران بود». این حمله 10 تا 12 روز قبل از اجرای برجام رخ داد و فضای سنگینی را در عرصه بین المللی علیه ایران ایجاد کرد.

ظریف در این دوره حملات سختی را تجربه کرد. اما مهم‌ترین ضربه‌ای که به او خورد، لو رفتن فایل صوتی یک مصاحبه بدون ضبط بود که بخش‌هایی از آن به صورت گزینشی در رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور منتشر شد.

فاز دوم؛ اتهامات در سکوت

ظریف در مرحله دوم که از پایان وزارتش تا چهاردهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری است، ترجیح داد سکوت کند.

در واقع، از زمان لو رفتن فایل صوتی یک مصاحبه بدون ضبط، ظریف از این نقش فاصله گرفته است. به گفته محمود واعظی، رئیس دفتر حسن روحانی در دولت دوازدهم، کسانی که این پرونده را فاش کردند، احساس کردند که ممکن است ظریف در سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری سال 1400 شرکت کند و قصد داشتند او را از میدان خارج کنند. هرچند ظریف همواره تاکید می‌کند که هرگز قصد چنین کاری را نداشته است، اما توانستند او را از سیاست دور کنند و بر دامنه ویرانی خود بیفزایند.

پس از پایان دولت دوازدهم و با روی کار آمدن دولت سیزدهم، مقامات عالی‌رتبه در میان مدیران میانی علیه وی و دولت حسن روحانی صحبت کردند و گاه به وی و امپراتوری رسانه‌ای تهمت‌های مختلفی زدند. و به هر حال این فرصت به طور گسترده در افراط گرایان منعکس شد. ظریف در این سه سال سعی کرد پاسخی ندهد و سکوت کند. اما دولت‌ها و حامیان تندرو دولت‌ها از سکوت او به عنوان شاهدی بر عدم پاسخگویی او استفاده می‌کردند و هر بار حملات خود را تشدید می‌کردند. این رفتاری است که برخی آن را اشتباه می دانستند. زیرا مهاجمان با موضع گیری سکوت در برابر حملات، دست خود را برای حملات بیشتر باز می کنند.

سطح سوم؛ بازگشت به سیاست

مرحله سوم دوره بازگشت ظریف به سیاست است. ظریف در این مدت برای حمایت از پزشکیان که تنها کاندیدای غیراصولگرا بود پاشنه پای خود را از پا درآورد و از شهری به شهر دیگر حرکت کرد و تجمع به تجمع و حتی در اقدامی شاید بی سابقه از تریبون سخنرانی کرد. اکانت توییتر خود به زبان فارسی و مطالب منتشر شده در حمایت از پزشکیان؛ این اقدام از آن جهت قابل توجه بود که ظریف همواره از این حساب برای ارتقای دیپلماسی عمومی در سطح بین‌المللی استفاده می‌کرد و سعی می‌کرد پیام‌های خود را به خصوص در دوران تصدی وزارت امور خارجه به طرف‌های مقابل ایران برساند.

ظریف در جریان انتخابات دوشادوش پزشکیان بود و باید رهبران سیاست خارجی در مبارزات انتخاباتی را تحت نفوذ او دانست. اوج و شاید آغاز نقش آفرینی او حضور در تلویزیون به عنوان مشاور پزشکی در میزگرد سیاست خارجی بود که به صورت زنده پخش می شد. در پایان برنامه حدود 10-11 دقیقه وقت داشت که صحبت کند. فقط 10-11 دقیقه برای پاسخ به حملات 10-11 ساله کافی بود. سه سال گذشته برای او سخت بوده است. ظریف در 10 تا 11 دقیقه به برخی از اتهامات مطرح شده در بیش از یک دهه به خصوص در سه سال گذشته پاسخ داد. همین کافی بود تا تندروها یاد روزهای خوش گذشته و شروع به حمله به ظریف کنند. حمله به ظریف را در فضای مجازی و واقعی، در مناظره های انتخاباتی از طریق نامزدهای پنهان و پنهان و استفاده از امپراتوری رسانه ای خود آغاز کردند.

این همان چیزی است که ظریف را بر آن داشت تا دیگر خوشی ها را کنار بگذارد و بیش از پیش از خطر افراطیون صحبت کند. و این گفتگوها با وجود تحریم شدن توسط امپراتوری رسانه ای افراط گرایان در فضای مجازی دست به دست شد. حقیقت این است که ظریف در کنار پزشکیان، گروه ها و افراد حامی او توانست نقش برجسته ای در انتخابات مرحله دوم و پیروزی پزشکیان در آن مرحله ایفا کند.

آن 10-11 دقیقه برای ظریف اهمیت داشت زیرا در دوره دوم یعنی از اردیبهشت 1400 تا خرداد 1403 سکوت کرد و در واقع تریبون جامعی نداشت.

بخش چهارم؛ زنده بمانید و ادامه دهید

ظریف در مرحله چهارم که به تازگی آغاز شده، ابتدا مسئولیت ریاست شورای راهبری انتخاب وزرای دولت چهاردهم را پذیرفت. این اقدامی است که باعث شد جنبش‌هایی که همیشه علیه او بودند، این بار سریع‌تر از زمان تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری علیه او بسیج شوند. مخالفان او به ظریف حمله کردند و به او توهین کردند که انگار او دارویی است که باید به موقع بیاید و تکرار شود. حرفی علیه او و هیئت مدیره ناگفته نمانده بود. از طرفدار همجنسگرایان تا طرفدار غرب.

آنها مخالف ایفای هرگونه نقش پنهان در دولت چهاردهم هستند و از هر روزنه ای برای شکست آن استفاده می کنند. وقتی کسی به آنها اعتراض می کند، در تمجید از آزادی بیان صحبت می کنند!

اوج این حملات در مرحله چهارم بود که ظریف پس از تنش های فراوان در صدا و سیما حاضر شد و درباره عملیات و نحوه عملکرد شورای راهبری صحبت کرد. زمانی که وی از تبعیض مثبت برای اقلیت های قومی و مذهبی صحبت کرد، موضوعی که پزشکیان بارها بر آن تاکید کرده اند، در اقدامی که هماهنگ و سازماندهی شده به نظر می رسید، شبکه های اجتماعی مملو از ظریف شد. البته علیه ظریف. از انتقاد و مخالفت گرفته تا توهین و توهین و تهمت و فحاشی. آنها جوانان و تخصص های خود را به میدان آوردند تا در مقابل زرف قرار بگیرند. سران مخالف ظریف حتی صحنه سازی کردند و حتی عده ای در نماز جمعه تهران علیه او شعار دادند. “از دست دادن زیرف گورت.” روزی نبود که رسانه ها به او حمله نکنند. اما ظریف در مراسم تحلیف در حسینیه امام خمینی(ره) و مراسم تحلیف در شورای اسلامی برای خطاب به مخالفان خود حاضر شد و گفت: ببینید، نگاه کنید!

اما پس از این دو جشن و پس از انتخاب معاون اول رئیس جمهور در حکمی دقیق پزشکیان را به عنوان معاون راهبردی رئیس جمهور منصوب کرد. این حکم خشم مخالفان وزیر خارجه سابق را برانگیخت.

پیام حکم پزشکیان به افراط گرایان

با همه این سخنان، ظریف اکنون به سمت معاونت راهبردی رئیس جمهور متمایل شده است. شاید تندروها فکر می کردند که با حملاتی که علیه ظریف انجام دادند، پزشکیان تمایلی به قضاوت درباره او ندارند و در نهایت از موضع خود عقب نشینی می کنند. اما نه تنها این که ظریف با این حکم مدیریت یک نهاد مشورتی در راستای تصمیم گیری یعنی مرکز مطالعات راهبردی وابسته به ریاست جمهوری را به وی واگذار کرد. دکتری که در این مدت بی سر و صدا مشغول کارش بود با این حکم نشان داد که اغتشاشات و آشوب هایی که اکنون در جایگاه های نماز جمعه به وجود آمده تاثیری در تصمیم گیری او ندارد.

2727